Türk İslam Devletlerinde Kültür ve Uygarlık

Hazreti Ömer Dönemi’nde İran’ın fethedilmesiyle Türkler ve Müslümanlar arasında komşuluk ilişkileri başlamıştır. Özellikle Emevilerin izlediği Mevali politikası Türklerin İslamiyet’e girmesini geciktirmiştir. İslamiyetin Türkler arasında yayılması Abbasiler Dönemi’nde başlamıştır. 

 Talas Savaşı (751)

Abbasiler ile Çinliler arasında yapılan savaşta Karluklar Arap ordularının yanında yer almış ve Çin ordusu mağlup edilmiştir. Talas Savaşı sonucunda;

Türkler kitleler halinde İslamiyet’i benimsemeye başlamışlardır.

Orta Asya da uzun bir süre Çin baskısı ortadan kalkmıştır.

Kağıt ve matbaa Çin dışına çıkarak başka toplumlar tarafından kullanılmıştır.

Türk-Arap ilişkilerinde olumlu bir dönem başlamıştır.

Türklerin İslamiyeti kabul etmesinin sebepleri

Her iki dinde de tek tanrı inancının olması

Türkerin, islamiyetteki gibi cennet cehennem ve ölümden sonra yaşam inancına sahip olması

Türklerin cihan hakimiyeti anlayışı ile islamiyetteki cihat anlayışının benzerlik göstermesi

Türklerde var olan hoşgörü eşitlik dürüstlük gibi kavramların İslamiyet’te de bulunması.
 

Türklerin İslam dünyasına katkıları

İslamiyetin geniş alanlara yayılmasını sağlamışlardır.

Haçlı seferlerine karşı başarıyla mücadele vermişledir

İslam kültürünün gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.

Osmanlı Devleti Ridaniye savaşıyla halifeliği alarak islam dünyasının liderliğini yapmıştır.
 

Türk-İslam Devletleri

Karahanlılar

Karahanlılar İslamiyeti kabul eden ilk Türk Devletidir. Başkenti Karabalsagun, bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kağan’dır.İslamiyeti kabul eden ilk Türk hükümdarı Satuk Buğra Han’dır.

Türk-İslam kültürünün ve mimarisinin temelini atmışlardır. Türk tarihinin düzenli işleyen ilk posta teşkilatını kurmuşlardır. Bimarhane adı verilen hastaneler kurmuşlardır. Ribat adı verilen kervansaraylar kurmuşlardır. Resmi dil Türkçedir.

Gazneli Devleti

Alp Tigin tarafından Gazne’de kurulmuştur. Gazneli Mahmut Dönemi’nde en geniş sınırlara ulaşılmıştır. Hindistan ve Pakistan’da İslamiyet’i yayılması sağlanmıştır. Gazneliler  imparatorluk haline gelmiştir. Gazneli Mahmut, Abbasi Halifesi’nden Sultan unvanını almıştır. Gazneli Mahmut Sultan unvanını ilk kullanan Türk hükümdarıdır. Firdevsi’nin Sultan Mahmut için yazdığı Şehname adlı eseri bu döneme aittir.

Büyük Selçuklu Devleti

Gazneliler’e karşı kazanılan Dandanakan Zaferi’nden sonra kurulmuştur. Devletin kurucusu Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey’dir. Tuğrul Bey’e halifeye yardımlarından ötürü halife tarafından Doğunun ve Batının Sultanı unvanı verilmiştir.
 

Malazgirt Meydan Muharebesi, Büyük Selçuklu Devleti ile Bizans İmparatorluğu arasında gerçekleşen bir savaştır. Büyük Selçuklu Devleti, Malazgirt savaşına katılan komutanlara; fethettikleri toprakların mülkünü ve yönetme hakkını vermiştir. Bu durum Anadolu’da Türk ilerleyişinin hızlanmasına ve beyliklerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Malazgirt Savaşı Sonucunda; Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır.Anadolu Türk yurdu olmaya başlamıştır. Bizans’ın Avrupa’dan yardım istemesi üzerine Haçlı Seferleri başlamıştır. Anadolu’da ilk dönem Türk beylikleri kurulmuştur.

Sultan Melikşah Dönemi’nde Devlet, imparatorluk özelliğine sahip olmuştur. Süleyman Şah, İznik’te Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı Anadolu Selçuklu Devletini kurmuştur. Melikşah adına Ömer Hayyam tarafından Celali Takvimi hazırlanmıştır. Hasan Sabbah önderliğinde Batıni faaliyetleri bu dönemde başlamıştır.
Büyük Selçuklular’da resmi dil Farsçadır. İkta sistemi uygulanmıştır. Atabeylik Sistemi oluşturulmuştur.
Sultan Sencer zamanında, Karahitaylarla yapılan Katvan Savaşı’nın kaybedilmesiyle yıkılış sürecine girmiştir. Atabeylikler bağımsızlıklarını ilan etmiş ve Oğuz İsyanı sonrasında Büyük Selçuklu Devleti yıkılmıştır.
 

 Tolunoğlları

Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir. Maristan adı verilen hastaneler kurmuşlardır. En önemli mimari eserleri Ulu Cami ve Tolunoğlu Camisi’dir. Abbasiler son vermiştir.

İhşitler

Ebu Bekir Muhammet kurmuştur. Mısır’da kurulan ikinci Türk devletidir. Kutsal topraklar olan Hicaz bölgesine hakim olan ilk Türk Devletidir. Fatimiler tarafından yıkılmıştır.

Eyyübiler

Selahaddin Eyyübi tarafından Mısır’da kurulmuştur. Kudüs, Hıttin Savaşı’yla Haçlıların elinden almıştır. Memluklar tarafından yıkılmıştır.

Memluklar

Mısır’da kurulmuştur. Kut inancını benimsenmemiştir. Her emire sultan olabilme hakkı verilmiştir. Bu durum sık sık taht kavgası yaşanmasına neden olmuştur. Yavuz Sultan Selim döneminde yapılan Mercıdabık ve Ridaniye Savaşları sonucunda Osmanlılar tarafından yıkılmıştır.

Harzemşahlar

Anuş Tigin tarafından İran dolaylarında kurulmuştur. Anadolu Selçuklu Devleti ile yapılan Yassıçemen Savaşı’ndan sonra yıkılmıştır.

Babürlüler

Babürşah tarafından kurulmuştur. Hindistanda İslamiyet’in yerleşmesini sağlamışlardır. Tac Mahal bu dönemin önemli eserlerindendir.

Moğollar

Timuçin (Cengiz Han) tarafından kurulmuştur. Kut inancını benimsemişlerdir. Ülke sorunlarını kurultay meclisinde görüşmüşlerdir. Töreleri yazılı hale getirerek Cengiz Yasası’nı oluşturmuşlardır.

Moğollar yıkıldıktan sonra ortaya çıkan devletler

Altınorda Devleti

Batu Han tarafından kurulmuştur. Başkenti Saray’dır. Özbek Han zamanında islamiyet resmi din olmuştur. Timurlular tarafından yıkılmışlardır.

İlhanlılar

Hülagü Han tarafından İran’da kurulmuştur. Bağdat’ı alarak Abbasi Devleti’ne son vermişlerdir. Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasında rol oynamışlardır.

Çağatay Hanlığı

Doğu Türkistan bölgesinde Çağatay Han tarafından kurulmuştur. İslamiyeti kabul etmiş ve Türkçe konuşmuştur. Çağatay Hanlığı’na Timur son vermiştir.

Kubilay Hanlığı

Cengiz Han’ın torunu Kubilay tarafından Pekin’de kurulmuştur. Çin’de kurulduğu için tam olarak Türkleşmemiş ve İslamiyeti benimsememiştir. Ünlü gezgin Marco Polo bir dönem Kubilay Han’ın hizmetinde çalışmıştır.

Timur Devleti

Timur tarafından kurulmuştur. Başkenti Semerkant’tır. Timur hükümdar ailesine üye olmadığı için “Han” olmamıştır. Emir  unvanını kullanmıştır. Ankara Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ni mağlup ederek Osmanlı Devleti’nin Fetret Devri’ne girmesine neden olmuştur. Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevai bu dönemde yaşamışlardır. Uluğ Bey ve Ali Kuşçu önemli bilim insanlarıdır.
 

Anadolu’da İlk Türk Beylikleri

Saltuklular

Bölgesi Pasinler, Erzurum ve çevresidir. Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğidir. Erzurum Ulu Cami, Tepsi Minare, Üç Kümbetler, Mama Hatun Türbesi önemli mimari eserleridir.
MengüceklilerBölgesi Erzincan, Kemah ve Divriği çevresidir. Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası önemli mimari eseridir.

Danişmentliler

Sivas, Kayseri ve Tokat bölgesinde yer almıştır. Yağıbasan Medresesi Danişmentlilere aittir.

Artuklular

Bölgesi Diyarbakır, Mardin ve Batman çevresidir.En tanınmış bilim adamı El Cezeri’dir. Artuklu Sarayı ve Malabâdi Köprüsü önemli mimari eserleridir.

Çaka Beyliği

İzmir ve Çevresinde yer almıştır. Türkk Tarihindeki ilk denizci beyliktir. İlk ünlü Türk Denizcisi Çaka Bey’dir.. Günümüzde Türk Deniz Kuvvetlerinin kuruluş yılı (1081) Çaka Bey’in oluşturduğu donanmanın tarihidir.

Anadolu Selçuklu Devleti

Devletin kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman Şah’tır. Devletin ilk merkezi İznik’tir.Süleyman Şah’tan sonra l.Kılıçarslan hükümdar olmuştur. Bu dönemde Çaka Beyliği’ne son verilmiş; haçlı seferlerinin başlamasıyla başkent İznik’ten Konya’ya taşınmıştır.

II. Kılıçarslan Döneminde Bizans’a karşı kazanılan Miryakefalon Savaşı’yla Anadolu kesin Türk yurdu haline gelmiştir. l. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Antalya alınarak donanma oluşturulmuş ve denizcilik faaliyetleri başlamıştır. Fetih politikası ticari ve ekonomik hedeflere göre belirlenmiştir.

İzzettin Keykavus zamanında Trabzon Rum İmparatorluğundan Sinop alınmış ve önemli bir ticaret merkezi haline getirilmiştir. Kıbrıs Krallığı ve Venedik ile ticari antlaşmalar imzalanmıştır. 

Alaaddin Keykubat döneminde Mengüceklilere son verilmiş, Anadolu Türk birliği sağlanmaya çalışılmıştır. Harzemşahlar Yassıçemen Savaşı’yla mağlup edilmiştir. Kırım’a denizaşırı sefer düzenlenmiş ve Suğdak Liman’ ele geçirilmiştir.

ll.Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde, Türkmenler tarafından çıkarılan Baba İshak Ayaklanması, devletin güçsüzleşmesine yol açmıştır.İlhanlılarla yapılan Kösedağ Savaşı sonrası devlet dağılma sürecine girmiştir.

Kösedağ Savaşı’nın Sonuçları

Anadolu’da siyasi birlik bozulmuştur. 

Anadolu beylikleri bağımsız hale gelmiştir.

Anadolu’nun büyük bir kısmı İlhanlı Devleti’nin egemenliği altına girmiştir.

Önemli kültür merkezleri tahrip olmuştur.

Türkmen nüfus sınır boylarına göç etmiştir..

13. Yüzyılda Anadolu’da Kurulan Türk Beylikleri

Osmanoğulları

Karamanoğulları

Karesioğulları

Candaroğulları

Taceddinoğulları

Germiyanoğulları

Saruhanoğulları

Aydınoğulları

Menteşeoğulları

İnançoğulları

Hamitoğulları

Dulkadiroğulları

Ramazanoğulları

Anadolu’da  Kurulan Diğer Türk Devletleri

Eretna Devleti

Kadı Burhaneddin Devleti

Karakoyunlular

Akkoyunlular

Devlet Yönetimi

Kut inancı devam etmiştir. Devlet hükümdar ailesinin ortak malı olarak kabul edilmiştir. Selçuklular, şehzadelere devlet yönetimi tecrübesi kazandırmak için Atabeylik Sistemi’ni uygulamışlardır.

Hükümdarlık Sembolleri

Otağ (Çadır)

Nevbet (Davul)

Sancak

Tuğra

Arma

Unvan

Hilat (Giysi)

Taht

Asa

Çetr (Saltanat Şemsiyesi)

Tuğ

Sikke

Hutbe okutmak

Alem (Bayrak)

Divan-ı Saltanat ve Görevleri

-Divan-ı İstifa: Maliye işlerinden sorumlu divandır. Başındaki kişiye Müstevfi denilir.
-Divan-ı Arz: Askeri işlerden sorumlu divandır. Başındaki kişiye Emir-i Arz ya da Arz’ül Ceyş -denilir.
-Divan-ı İşraf: İdari ve mali denetim işlerinden sorumlu divan. Başındaki kişiye Müşrif denilir.
-Divan-ı İnşa: İç ve dış yazışmaları düzenler. Başındaki kişiye Tuğrai denilir.
-Niyabet-i Saltanat: Hükümdar başkentte olmadığı zamanlarda devlet işleri ile ilgilenen divandır. Başkanı Naip’tir. Naip hükümdar olmadığı zamanlarda ona vekalet etmiştir.
-Divan-ı Adl:  Adalet işlerinden sorumlu divandır. Başında bulunan kişiye Emir-i dad denilir.
-Divan-ı Pervane: Toprak kayıtlarını tutar. İkta ve Has topraklarına ait düzenlemeleri yapar. Başındaki kişiye Pervaneci denilir.
Niyabet-i Saltanat, Divan-ı Adl ve Divan-ı Pervane Anadolu Selçuklu Devleti zamanında Divan-ı Saltanat’a dahil olmuştur.
Diğer divanlar:Divan-ı Berid: Posta, istihbarat ve haberleşme işleriyle uğraşan idari birimdir.
Divan-ı Mezalim: Hükümdarın başkanlık ettiği yüksek mahkemedir.

Türk İslam Devletlerinde Önemli Saray Görevlileri:

Hacip: Hükümdarın yapacağı görüşmeleri düzenler.

Alemdar: Sancak ve bayraklardan sorumludur.

Çaşnıgir: Hükümdarın yiyeceklerinden sorumludur.

Câmedâr: Hükümdar ve devlet görevlilerinin giysilerinden sorumludur.

Şarabdar: Saray içeceklerinden sorumludur.

Candar: Sarayın güvenliğinden sorumludur.

Silahdar: Silahlardan sorumlu görevlidir.

Emiri Ahur: Atların bakımı ve eğitiminden sorumludur.Emir-i Hares: Hükümdarın verdiği cezaları uygular.

Taşra Teşkilatı 

Türk İslam Devletlerinde ülke eyalet, vilayet gibi idari bölgelere ayrılmıştır.

Önemli Taşra Görevlileri:

Melik: Hükümdar ailesine mensup eyalet valisi.

Şıhne: Askeri vali.Amid: Sivil vali.

Muhtesip: Çarşı ve pazar denetleyen kişi, zabıta.

Amil: Taşrada maliye işleriyle uğraşan kişi.

Ulak: Haberci.

Mirliva: Sınır boylarında hükümdar adına otoriteyi saplayan kişi.

Asesbaşı: Gece bekçisi.

Sübaşı: Askeri komutan.

Hukuk Sistemi

Hukuk şeri ve örfi olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Şeri hukukun temelini din kuralları, örfi hukukun temelini ise gelenekler ve Türk töreleri oluşturmuştur. Şeri hukukun uygulanmasından Kadı sorumludur. Kadıların sorumlusuna Kadı’ül Kudat denilir. Askeri davalar Kadıleşker başkanlığında ayrı mahkemelerde görülmüştür.

Toprak Yönetimi

Türk-İslam Devletleri’nde mülkü devlete ait olan topraklara Miri topraklar denilmiştir. Miri topraklar: Has, ikta ve vakıf olmak üzere üçe ayrılmıştır.
Has Toprak: Geliri hükümdara ve ailesine verilen topraklardır.Vakıf Toprak: Geliri kamu hizmeti gören kurumları giderleri için hayır amaçlı olarak bağışlanan topraklardır.

İkta Toprak: Geliri asker yetiştirmek ve memurların maaşlarını karşılamak için kullanılan topraklardır. Mülkü devletin, kullanım hakkı ise işleyenindir.

Mülk Topraklar: Bu toprakların her türlü tasarrufu sahibine aittir. Mülkü müslümanlara ait olan topraklara Öşri; gayrimüslimlere ait olan topraklara Haraci denilir.

Askeri Teşkilat 

Gulam Ordusu: Devşirme sistemi ile yetiştirilen askerlerden oluşan ordu

Sipahi (ikta) Odusu: Mülkü devlete ait olan toprakların gelirleriyle oluşturulmuş taşra ordusu. İlk olarak Büyük Selçuklu Devleti uygulamıştır.

Hassa Ordusu: Maaşlı Türk süvari birlikleridir.Türkmen Ordusu: Sınırlara yerleştirilen Türkmen boylarından oluşan askerler.

Bağlı Ordular: Selçuklu egemenliğinde bulunan bağlı devlet ve beyliklerin gönderdiği askerlerden oluşan ordular.

Sosyal ve Ekonomik Hayat

Ahi Teşkilatı: Anadoluda esnaf birlikleri olarak yapılandırılmış teşkilatlardır. Müslümanlara özgü bit teşkilattır.

Türk islam devletlerine ait temel gelir kaynakları;

Şeri (öşür, haraç, cizye) ve örfi vergiler

Gümrük ve pazar vergileri

Maden, orman ve tuzla gelirleri

Ganimetler

Bağlı devletlerin ve beyliklerin gönderdiği vergiler

Gayrimüslimler askerlik görevinden muaftırlar ve çalışabilecek yaşta olanlar devlete Cizye vergisi, topraklarından elde ettikleri gelirlerden Haraç vergisi ödemişlerdir.

Dil, Bilim ve Sanat

Türk-İslam edebiyatına ait örnek eserin adı Kutadgu Bilig’tir. Yusuf Hashacip tarafından yazılmıştır. Devlet yönetimi hakkında bilgi verir.
Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divan-ı Lûgatit Türk, Türkçenin zenginliklerini ortaya çıkarmak ve Araplara Türkçeyi Öğretmek için yazılmıştır.
Akkoyunlu Uzun Hasan Kuran-ı Kerim’i Türkçeye çevirten ilk kişidir.
Anadoluda Türkçeyi resmi dil ilan eden ilk devlet Karamanoğulları’dır.
Yunus Emre, Mevlana, Nasreddin Hoca, Hacı Bektaşi Veli Anadolu Selçuklu döneminde yaşamış önemli Türk büyükleridir.
İbni Sina, Kanun Fit Tıp adlı eseriyle ünlü Türk bilginidir.
Farabi’nin eserlerinin çoğu latinceye çevrilip uzun yıllar Avrupa’da okutulmuştur. İkinci öğretmen olarak tanınmıştır.
Nizamülmülk Siyasetname aslı eserinde devlet yönetimi hakkında bilgiler vermiştir.
Ali Şir Nevai, Türkçenin Farça’dan üstün olduğunu göstermek için Muhakemet-ül Lugateyn adlı eseri yazmıştır.

Not: KPSS Müfredatı Türk İslam Devletlerinde Kültür ve Uygarlık konusu özet çalışmamdır. Hatalı bilgi, yazım hatası, başka kaynaklarla uyuşmazlık gibi durumlarda sorumluluk kabul edilmez.